Ustjanowa

Dotychczas natrafiono tu na luźne znaleziska z terenu miejscowości pochodzące z okresu wczesnego średniowiecza. Z wstępnych badań przeprowadzonych przez archeologów na obszarze obecnej Ustjanowej wynika, że istniała tu prawdopodobnie wczesnośredniowieczna osada. Po raz pierwszy miejscowość ta pojawia się w źródłach historycznych w dokumencie z 1489 roku, kiedy to zanotowano po raz pierwszy wieś Vstyanowa Vola (powstała na prawie wołoskim). Właścicielem jej był kasztelan sanocki Stanisław Kmita z Wiśnicza, później zaś jego spadkobiercy. Zachodnia część współczesnej Ustjanowej leżąca w zlewni Strwiąża była własnością królewską. Około 1540 roku teren ten zagarnęli Kmitowie. Powstała tam odrębna osada zwana Jawornik nad potokiem spływającym ze stoków Żukowa do Strwiąża (obecnie przysiółek zwany Zabłocie), po raz pierwszy odnotowana w roku 1580. Z czasem odrębność Jawornika zanikła i stał się częścią Ustjanowej Górnej. Dobra Ustjanowej stanowiły początkowo własność Kmitów, później Herburtów, Lubomirskich, Daniłłowiczów, zaś w XVIII wieku Brześciańskich, w XIX Polakowskich i Szemelowskich, w XX wieku hr. Russockich. W 1945 roku wieś rozdzielono granicą, z zachodniej części wysiedlono ludność rusińską do ZSRR, z części wschodniej wysiedlono Polaków. W 1951 roku ponownie wieś znalazła się w całości w granicach Polski. Obywatele ZSRR wysiedleni zostali na wschód, zaś na ich miejsce przybyli mieszkańcy okolic Krystynopola, Waręża i Bełza. W nazwie miejscowości utrwalono imię jej założyciela. Kniaź - osadźca tejże wsi nazywał się Ustyan (forma imienia Justynian).

W Ustjanowej funkcjonowały dwie cerkwie: Pierwsza - cerkiew filialna pw. św Paraskewii w Ustjanowej Dolnej była wzmiankowana już w 1526 roku. Drewniana, zbudowana i poświęcona w 1792 roku. Po roku 1946 opuszczona. Na początku lat pięćdziesiątych na polecenie władz politycznych została rozebrana. Druga - cerkiew parafialna pw. św. Paraskewii w Ustjanowej Górnej funkcjonuje do dzisiaj.

Atrakcje i zabytki:

- dawna cerkiew pw. św. Paraskewii z 1792 roku, obecnie kościół rzymskokatolicki; znajduje się na trasie Bieszczadzkiej Gry Terenowej - Ziemia Ustrzycka Barwna Kulturowo,
- kaplica grobowa w Ustjanowej Górnej, murowana, kryta blachą, usytuowana na skraju cmentarza przycerkiewnego; zbudował ją Julian Szemelowski około roku 1890; pochowani są w niej przedstawiciele rodzin Szemelowskich, Pożakowskich, hr. Russocki i hr. Lasocki; pod koniec lat czterdziestych XX wieku grobowiec został zdewastowany; samą kaplicę na cele kultowe mieszkańców Ustjanowej przekazała Jadwiga Dunin, spadkobierczyni hr. Jadwigi Russockiej,
- cmentarz przycerkiewny wUstjanowej Górnej - powstał na początku XVI wieku, użytkowany do początków XIX wieku, zachował się jeden nagrobek,
- cmentarz przycerkiewny w Ustjanowej Dolnej - powstał w XV wieku, użytkowany do początków lat 40. XX wieku, w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wznowiono na nim pochówki, zachowało się kilka starych nagrobków,
- cmentarz greckokatolicki w Ustjanowej Górnej - powstał na początku XIX wieku, użytkowany do 1951 roku, zachowało się kilka nagrobków; odnowiony przez Bieszczadzkie Centrum Turystyki i Promocji w Ustrzykach Dolnych,
- szkoła powszechna w Ustjanowej Górnej - drewniany budynek zbudowany w latach trzydziestych, służył dla celów oświatowych do początku lat dziewięćdziesiątych,
- miejsce na Holicy, gdzie stał jeden z hangarów Ośrodka Szybowcowego,

- pomnik z 1969 roku poświęcony wychowankom Ośrodka Szybowcowego.

Dawna cerkiew w Ustjanowej Górnej

Świątynia została wzniesiona w roku 1792 na miejscu wcześniej istniejącej, powstałej w 1526 roku. Po wysiedleniu tutejszej ludności rusińskiej w 1951 roku długo stała opuszczona. Jej walory zabytkowe doceniano kilkakrotnie, przeprowadzając inwentaryzację i prace konserwatorskie, po których w 1969 roku planowano nawet utworzyć ekspozycję regionalną. Świątynia przeszła w użytkowanie Kościoła rzymskokatolickiego w 1971 roku. Dokonano wówczas gruntownego remontu. Dawna cerkiew jest świątynią orientowaną, konstrukcji zrębowej, podbitą gontem, trójdzielną. Prezbiterium zamknięte jest trójbocznie, z zakrystią. Całość jest oszalowana gontem, przedsionek zaś deskami. Konstrukcję pokrywają dachy kalenicowe. Nad nawą główną znajduje się wieżyczka sygnaturowa z krzyżem greckim. We wnętrzu jest strop płaski, belkowy oraz chór muzyczny nadwieszony. Ozdobą wnętrza jest rokokowy ołtarz główny z końca XVIII wieku, a także kropielnica kamienna z datą 1862 roku. Na belce tęczowej widnieje napis „Anno Domini 1792”. Przy świątyni znajduje się kaplica grobowa rodziny Szemelowskich zbudowana około 1890 roku. Na przycerkiewnym cmentarzu zachował się do dziś tylko jeden nagrobek. Dawna cerkiew znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej oraz na trasie Bieszczadzkiej Gry Terenowej - Ziemia Ustrzycka Barwna Kulturowo.

Sławne pióra w Bieszczadach

Do popularyzacji Bieszczadów w Polsce przyczynili się pisarze, komediopisarze, kronikarze, poeci, etnografowie i wielu innych parających się tematyką regionu. Wśród nich możemy wyróżnić: Aleksandra Fredrę, Wincentego Pola, Jana Kantego Podoleckiego, Kazimierza Turowskiego, Zygmunta Kaczkowskiego, Adama Fastnachta i Jerzego Harasymowicza. Na szczególną uwagę zasługują Roman Reinfuss - etnograf, znawca polskiej sztuki ludowej i etnografii Karpat oraz Oskar Kolberg - polski etnograf, encyklopedysta, folklorysta i kompozytor, autor wielotomowego dzieła „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce” (w tym Sanockie-Krośnieńskie t. 49-51, cz. I-III) oraz wielu innych znakomitych autorów ważnych pozycji książkowych, przybliżających kulturę i dziedzictwo kulturowe Bieszczadów. A o tej części Bieszczadów, skrawku obecnej gminy Ustrzyki Dolne wspominał Wincenty Pol, który podążał grzbietem Żukowa w stronę doliny Soliny. W 1885 roku podróżował po Bieszczadach Oskar Kolberg, który zapisał: „Jałowy Żuków lesistym kiedyś być musiał, ale dziś wycięty niemal doszczętnie, wszędzie nagiemi pustkami świeci. Grzbietem jego bity gościniec od Uherców do Żołobka prowadzi, a widok stamtąd prześliczny na cały Bieszczad się roztwiera…”

Pomnik w Ustjanowej Górnej

Lotniczą przeszłość Ustjanowej upamiętnia pomnik wybudowany w 1969 roku ku czci wychowanków Wojskowego Obozu Szkoleniowego poległych na wszystkich frontach II wojny światowej. W roku 1931 zwiad lotniczy dęblińskiej Sekcji Lubelskiego Klubu Lotniczego odkrył w okolicach Ustrzyk Dolnych warunki wietrzne, ułatwiające zdobywanie odpowiednich wysokości. Do tego górskie zbocza, odkryte i bezleśne spowodowały, że w Ustjanowej zlokalizowano największy w ówczesnej Polsce Wojskowy Obóz Szkoleniowy. Na grzbiecie Holicy (762 m n.p.m.) pobudowano hangary, zainstalowano wyciągarki, czyli stanowiska dla szybowców. Ośrodek szkolił pilotów, którzy w późniejszym czasie brali udział w bitwach na wielu frontach. Znajdowało się tam też lotnisko szybowcowe. Ustjanowa z lotniskiem szybowcowym wraz ze znakomitymi warunkami wypoczynkowymi, stała się areną szybowcowych mistrzostw Polski w 1935 roku. O lotniczych tradycjach Ustjanowej przypominają: Bieszczadzki Bieg Lotników organizowany corocznie od 1987 roku, Izba Pamięci w Szkole Podstawowej im. Bohaterów Lotnictwa Polskiego w Ustjanowej Górnej oraz Izba Regionalna należąca do Bieszczadzkiego Centrum Turystyki i Promocji w Ustrzykach Dolnych. Pomnik znajduje się na trasie Bieszczadzkiej Gry Terenowej - Ziemia Ustrzycka Barwna Kulturowo.

Granica pomiędzy Polską a ZSRR w latach 1945 - 51 w Ustjanowej
Górnej

W wyniku zmiany granic po II wojnie światowej Polska straciła na rzecz ZSRR obszar o powierzchni prawie 480 km2. Obszar obecnej gminy Ustrzyki Dolne w latach 1945 - 1951 częściowo nie należał do Polski. Świadkiem tamtych wydarzeń jest linia kolejowa, która biegła od Zagórza w kierunku Chyrowa, a w miejscowości Ustjanowa Górna znajdowała się granica pomiędzy ZSRR a Polską. W 1951 roku tereny te z powrotem powróciły do Polski. W ramach korekty granic nastąpiło również przesiedlenie miejscowej ludności. Wysiedloną ludność polską z miejscowości Bełz, Uhnów, Krystynopol, Waręż, Chorobrów oraz Sokal rozmieszczono w całym powiecie ustrzyckim. Działania te nazwano Akcją Przesiedleńczą Tomaszowsko - Hrubieszowską 1951 roku (H - T 1951). Pamięć o niej kultywują: Izba Pamięci w Ustjanowej Górnej i Izba Regionalna Bieszczadzkiego Centrum Turystyki i Promocji w Ustrzykach Dolnych, w których zgromadzono dokumenty i pamiątki uczestników akcji przesiedleńczej. Miejsce usytuowania granicy znajduje się na trasie Bieszczadzkiej Gry Terenowej - Ziemia Ustrzycka Barwna Kulturowo.

Główny Wododział Europejski

W miejscowości Ustjanowa przekraczamy niewidoczną granicę geograficzną, rozdzielającą dorzecza Sanu i Strwiąża, a tym samym zlewiska Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Pomiędzy Małym Królem a Holicą wjeżdżamy w pobliże Ustrzyk Dolnych, gdzie okolice miasta to jeden z nielicznych skrawków Polski, których wody spływają do ciepłych wód na południu Europy. Strwiąż wypływa spod Kamiennej Laworty i toczy swe wody przez Ustrzyki Dolne, dociera do granicy państwowej z Ukrainą. Tam wpada do Dniestru, a następnie do Morza Czarnego. 

Zakłady Przemysłu Drzewnego w Ustjanowej

Wielki kombinat drzewny pobudowany został na terenach byłego lotniska szybowcowego w Ustjanowej. Dzięki kombinatowi w czasie jego funkcjonowania nastąpił znaczny rozwój Ustrzyk Dolnych. Do pracy przyjechało ponad 1000 osób z całej Polski, m. in. pobudowano nowe osiedla mieszkaniowe i poprowadzono wodociąg od Zalewu Solińskiego. Miasto i okolice rosły w siłę, a ludziom żyło się dobrze. Prawie dwukrotnie wzrosła liczba ludności miasta. Nastąpiła też zmiana w nazwie. Zakłady Przemysłu Drzewnego zmieniły nazwę na Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego. Niestety, rok 1989 doprowadził do zmian w gospodarce, które dotknęły również zakład. Został on zlikwidowany, a pracownicy zmuszeni byli zasilić szeregi bezrobotnych. Obecnie na terenie byłego PPD funkcjonuje kilka mniejszych zakładów, lecz nie stanowią one o sile gospodarki miasta. A w adaptowanym byłym biurowcu PPD mieści się Bieszczadzki Zespół Szkół Zawodowych.

Tekst: Jacek Łeszega